Introductie
Gedurende de jaren zeventig in de vorige eeuw ben ik actief bezig geweest met de Osse geschiedenis en het Osse erfgoed.
Mijn hobby was toen, en is nog steeds, geschiedenis en heemkunde. Toen ik in 1972 uit militaire dienst kwam, had ik een half jaar vrij voordat ik aan mijn eerste baan begon.
De periode, die ik nu hieronder beschrijf, gaat over de daaropvolgende 10 jaar: de zeventiger jaren en de begin jaren tachtig.
Jan Cunen Museum
Mijn vader, Herman Budde (midden van de foto), was de afdelingschef Interne Zaken bij de Gemeente Oss.
Onder zijn afdeling viel het stadsarchief en de restanten van het oude Jan Cunen museum, die toen op de zolder lagen van de voormalige afdeling sociale zaken van de gemeente Oss, in het voormalige koetshuis in het stadspark. Het enige gedeelte van het museum dat goed werd verzorgd was de schilderijencollectie van de Haagsche School o.l.v. curator Toon de Werd (rechts op de foto).
Dankzij mijn vader kon ik het ‘opgeborgen’ en gesloten museum bekijken en kreeg ik toegang tot het oude stadsarchief.
Op 22-jarige leeftijd, jong en vol idealen, dacht ik “wat een waardevolle collecties, wat een ongelooflijke hoeveelheid fantastische informatie, daar moet meer mee gedaan worden”. Mijn activiteiten werden door de burgemeester en de meeste wedhouders in die tijd niet gewaardeerd, ik legde mijn vinger op een zere plek en dat vond men niet leuk. Ik moest ook oppassen want ik wilde mijn vader niet in verlegenheid brengen, maar hij stond wel achter mij.
Na verloop van een aantal maanden trok ik de stoute schoenen aan en maakte ik een afspraak met de chef van de afdeling culturele zaken Guido Abbenhuis. Met hem besprak ik de schandalige staat waarin de collectie van het museum verkeerde (de fotos hierboven publiceer ik nu pas – 2021 – voor de eerste keer). Met Abbenhuis besprak ik de mogelijkheid om de Jan Cunen collectie opnieuw te inventariseren en het oude Jan Cunen museum, opgezet in de jaren 30 door de Osse stadarchivaris Jan Cunen, in ere te herstellen.
Met de (diplomatieke) steun van Guido Abbenhuis hebben we langzaam maar zeker voortgang kunnen boeken, en uiteindelijk leidde dit tot de opening van het nieuwe Jan Cunen museum. Een ander belangrijk persoon in dit proces was de kunsthistoricus Els Peterse; zij bracht een heel belangrijk professioneel aspect aan in de werkgroep, die de gemeente voor de oprichting van het museum had opgericht.
Toen een nieuwe inventaris werd samengesteld in 1976 bleken dat er verschillende voorwerpen waren gestolen, onder meer Romeinse munten, middeleeuwse zilveren munten en verschillende middeleeuwse beelden, kunstvoorwerpen uit het voormalige kasteel Nuland en de St Anthoniskapel op het Schayk’s Veld. Een postzegelverzameling, meubilair en archeologische vondsten waren ook vermist. Het nieuws dat in de Telegraaf stond, werd in Oss in de doofpot gestopt. Ik weet niet of deze voorwerpen ooit zijn teruggevonden of teruggebracht.
In 1975 kwam ik op her spoor van het onderstaande vaandel uit 1904. Een antiquair wilde het op de markt brengen en gaf mij de mogelijkheid om met de gemeente te bespreken of ze dit voor het Jan Cunnen Centrum wilden aanschaffen. Dit lukte en zodoende is dit vaandel van de R.K. Vereeniging van Spoor en Tramweg-personeel, St.Rafael voor Oss bewaard gebleven.
Stadsarchief
Ik heb gedurende die zes maanden in 1972 en 1973 de vele documenten en boeken in het Jan Cunen Museum bestudeerd en weken en weken door de oude archieven gebladerd. Zittend achter een klein tafeltje in de koude en vochtige kelder van het voormalige gemeentehuis (nu het nieuwe Jan Cunen Museum) heb ik daar interessante onderdelen van de geschiedenis van de oude stad opgetekend. Ik heb hier de geschiedenis van meer dan 100 gebouwen in het centrum van Oss in kaart gebracht, terugbladerend in tijd
Mijn archiefonderzoeken leidde tot een beter inzicht in de stad, waarom Oss is zoals het er vandaag uitziet. Hoe meer je daarover leest en studeert hoe groter de liefde voor de stad wordt. En het deed daarom pijn dat de bestuurders in de jaren 70 zo weinig afwisten van de geschiedenis, daar ook niet echt in geïnteresseerd waren en daarom vaak erg onzorgvuldig omgingen met de historische aspecten van de stad, die zij regeerden.
Een van mijn grootste archiefprojecten was het uitzoeken van de geschiedenis van de panden rondom de Heuvel. Het stadsplan van Oss is uniek, het stratenpatroon is nog bijna helemaal hetzelfde zoals het in de middeleeuwen bestond. Door de wat hogere ligging van de Heuvel en de Eikenboomgaard is het waarschijnlijk bewoond geweest sinds de brons en ijzertijd.
De vele bronnen, die ik heb mogen aanboren, leidden tot de publicatie van verschillende boekjes en tientallen artikelen in de plaatselijke kranten. Bij mijn vertrek uit Oss heb ik mijn eigen “Osse collectie’ aan het Stadsarchief geschonken.
Monumentenzorg
Daarnaast had ik me ingezet tegen het slopen van historische gebouwen in Oss. De zeventiger jaren waren zeer zeker niet historievriendelijk. De verwoesting in de naam van modernisering die in de jaren 60 was begonnen, was in Oss zeker nog niet geluwd. Ook hier was het vechten tegen de bierkaai. Het College van B&W had in die dagen nagenoeg geen interesse in de geschiedenis van Oss en iedereen die daar verandering in wilde aanbrengen werd als zeer vervelend beschouwd.
Hier is een overzicht van de meest markante gebouwen die gesloopt werden in de 60 en 70er jaren.
- Waar nu het gebouw van de V&D nog staat stond een fantastisch mooi klein kerkje tussen prachtige hoge bomen. Het is een zogenaamd Waterstaatkerkje – gebouwd door Rijkswaterstaat in 1817, toen de protestanten de Grote Kerk terug moesten geven aan de katholieken. Tot aan die tijd stond hier een schuurkerk voor de katholieken die via het ‘Gengske’ bereikt kon worden vanuit het centrum. Gesloopt in 1966. De daar naastliggende pastorie uit de 17e eeuw volgde een jaar later.
- Het Postkantoor, gebouwd in 1904, moest wijken voor een paar nieuwe winkels in 1972.
- De Paterskerk en het Karmelietenklooster uit 1893 moest wijken voor de uitbereiding van Organon. De tram naar Veghel werd aangelegd in 1885. De tramhalte en het Café Tramstation staan net voorbij de kerk Alles werd gesloopt in 1968.
- Het Stadhuis op de Heuvel, tevens boterwaag, kantoor van de veldwachter, twee politicellen en een stadspomp ernaast, was gebouwd in 1768 en was al gesloopt in 1921. De kiosk en de Wilhelminaboom uit 1898 en het smeedijzerenhek uit 1923 moesten wijken voor verdere modernisering of het plein in 1963.
- Dit Koetshuis van Jurgens was gebouwd in 1906 stond tegenover Villa Josina waar Jan Jurgens woonde. Deze villa had al plaats moeten maken voor het Titus Brandsma Lyceum. Het koetshuis hield het nog even vol als brandweerkazerne maar ging toen ook tegen de vlakte.
- In Pand Pouwels, achter de Grote Kerk op de hoek van de Peperstraat en de Koorstraat was in de 18e eeuw een rosoliemolen gevestigd (er is nog steeds een molensteen in het bezit van de familie). Daarna werd het een koffiebranderij en grutterszaak en stond bekend als de Moriaan. Gesloopt in 1973 om er een klein parkeerplaatsje van te maken? Het was deze sloop dat mij er toe zetten om meer aandacht voor het Osse Erfgoed te krijgen en om zo meer support te krijgen om verdere sloop activiteiten te stoppen.
- Villa Constance, later gemeentehuis, dateert van 1889. Gebouwd door Arnold van de Bergh en twee jaar later verkocht aan Arnold Jurgens. De tuin die doorliep tot aan de tuin van de villa van Simon van de Bergh (later dokters woning van Wakkers en de Wasmanns) dateert uit die tijd. De bomen die in de 60er jaren waren volgroeid moesten wijken voor de aanleg van de Lievekamplaan. Protesten van jongeren die in de bomen klommen om ze proberen te behouden liepen op niets uit.
- De Elzenburg, gebouwd in 1837, aan de Achterschaykstraat, stond op een landgoed dat doorliep tot aan de Hertogswetering en het Ossermeer. Het moest in 1966 wijken voor de aanleg van het industrieterrein bij de haven. Gedurende de beruchte jaren 30, tijdens de Osse Bende, is de marechaussee hier ingetrokken, om zodoende dichter bij de criminelen op het Schayk’s Veld, de boel in de gaten te houden.
- De Graafsche Poort gebouwd rond 1407 werd in 1771 verbouwd tot een ‘slotje’ dat de naam Hooghuisstraat kreeg. Dit werd gesloopt in 1925 op zodoende de doorbraak van de Hooghuisstraat naar de Berchemsewg to creeren. De huizen rechts ervan waren onderdeel van het ‘slotje’ uit 1771. Het laatste restant was in de 70er jaren in gebruik als Wereldwinkel (uiterst links in het rijtje) en ondanks een campagne om het te behouden werd ook dit gebouwtje gesloopt.
Alles, maar dan ook alles, moest wijken voor de vooruitgang.
Hoewel we dat allemaal niet hebben kunnen behouden, leidden de toenemende protesten uiteindelijk tot de oprichting van de Gemeentelijke Monumentencommissie. Deze werd ingesteld om een inventaris te maken van gebouwen, die een wettelijke bescherming zouden gaan krijgen.
Oss 575 jaar
Gedurende deze jaren organiseerde ik ook de Stadsfeesten rondom het 575-jarig bestaan van de stad Oss in oktober 1974. Het was Hertogin Johanna van Brabant die de stad in 1399 de stadsrechten verleende aan de goede burgers van Oss. Dit gebeurde omdat Oss een belangrijke grensplaats van Brabant was en regelmatig door die van Gelre werd veroverd, platgebrand of geplunderd. Het kreeg een stadsgracht, een aarden verdedigingswal (Walstraat) en twee stadspoorten, de Bossche en de Graafsche Poort. Verder speciale markrechten (de dinsdagse markt), jaarmarkten en een gedeeltelijke eigen rechtsspraak
De Osse middenstand stond volop achter de feesten, Harmonie KVA was present er was een oude ambachtenmarkt, kinderkoren en een echte Hertogin Johanna van Brabant (Aleida van den Heuvel-Slingerland). Dit was zo’n succes dat de toenmalige burgemeester Louis Jansen er niet onder uit kon om aan de festiviteiten mee te doen. Tijdens de openingsceremonie kon hij het niet nalaten om mij ‘de Osse rebel’ te noemen: ik vond het een eretitel.
Restauratie Molen Zeldenrust
Mijn meest succesvolle project was de restauratie van de Osse stellingmolen Zeldenrust. We hadden een fantastisch team met amateurarcheoloog Gerard van Alphen, de molenaar Bennie Verbruggen en onze penningmeester Frank Monchen. Natuurlijk waren er ook vele anderen bij betrokken en vooral de Osse Lyons en Rotary Clubs hebben een geweldige bijdrage geleverd aan het project. Rondom de molen hadden we groot spandoek gehangen. ‘Ik will weer draaien’.
Mijn contact met burgemeester Jansen verbeterde wel. Hij stond achter de restauratie van de molen en toen we Dfl20,000 bij elkaar hadden, nam de gemeente het project over en kon de restauratie beginnen.
De burgemeester opende ook mijn nieuwe zaak Copy Team aan de Molenstraat en uiteindelijk maakte ik deel uit van het afscheidscommittee van de burgermeester in 1980. Wie had dat in 1974 kunnen denken.
Stadswandelingen en publicaties
De interesse in de geschiedenis groeide. Het stadsfeest was een groot succes. De mensen waren geïnteresseerd in de restauratie van de molen en de krantenartikelen waren populair. Dit leidde tot de organisatie van een aantal stadswandelingen. Dat was een leuke activiteit om te doen.
Ook heb ik verschillende lezingen in de Lievekamp gehouden en diashows georganiseerd voor geïnteresseerde groepen.
Samen met Gerard Ulijn heb ik twee boekjes geschreven, ‘Oss in Oude Ansichten deel 2’ en ‘Kent u ze nog de Ossenaren’. Met name voor dit laatste boekje hebben we veel oud Ossenaren geïnterviewd wat fascinerende inzichten opleverden.
Verder heb ik een aantal geschiedenisboekjes geschreven voor verschillende Osse organisaties.
Voor de Osse Middenstandsvereniging heb ik een kwartetspel ontworpen over de geschiedenis van Oss.
Voor de Osse Carnavalsvereniging heb ik de historische thema’s ontworpen voor de jaarlijkse medailles.
Al deze activiteiten droegen bij om meer aandacht te schenken aan de rijke geschiedenis van Oss en dankzij de steun van de Ossenaren draaide het gemeentlijk beleid gelijdelijk om en begon men het Osse erfgoed meer en beter te waarderen.
Het haantje op de toren
Di was een leuk en onverwachts project. Onbekend voor mij was dat het haantje van de toren van de Gerardus Majellakerk in de Jaren 60 op de een af andere manier was verdwenen. In 1981 dook het haantje op bij een antiekhandel. De eigenaar maakte contact met mij en bood aan het haantje tegen kostprijs terug te geven. Ik heb toen contact opgenomen met de winkeliersvereniging ‘Rondom de Kerk’ en deze legden de DFL575 op tafel die nodig was voor de aankoop. We hebben het toen overhandigd aan de Pastoor Derijks en de Parochieraad liet het haantje opnieuw vergulden en voor zover ik weet staat het haantje nog steed op de toren.
Veranderingen op til
De opvolger van Burgemeester Louis Jansen, Eppo van Veldhuizen was gelukkig een leider met veel meer interesse in geschiedenis en cultuur, en dit leidde tot minder confrontaties, meer samenwerking en veel meer vooruitgang. Een van de successen uit deze periode was dat we enkele kantoorgebouwen van de oude Jurgens fabrieken aan de Kruisstraat hebben kunnen redden.
Ik heb ook de straatnaamgeving voorgesteld van de nieuwe stadswijk die op het voormalige Jurgensterrein is aangelegd, vernoemd naar de oude stadsgildes van Oss.
Omroep Oss
In 1978 ben ik mijn communicatiebedrijf begonnen (Copy Team aan de Molenstraat). Hier begonnen we met Viditel, de voorloper van het internet. Het exterieur van het historische pand waar we introkken, van de hooihandelaar Arnold Welten, hebben in oude glorie hersteld.
Enkele jaren later gebruikte ik mijn communicatieachtergrond om de TV-piraten, die op de Osse kabel inbraken, bij elkaar te brengen om te onderzoeken of we dit konden ombouwen tot een legale Omroep Oss. De allereerste vergadering vond plaats in mijn kantoor aan de Burgemeester van de Elzenlaan, twee piraten, de burgemeester en mijzelf. Voordat ik uit Oss vertrok hadden we twee proefuitzendingen over de kabel uitgezonden.
Aan alles komt een eind. Mijn actieve periode in Oss eindigde met ons vertrek naar Australia in 1983. Burgemeester Eppo van Veldhuizen schreef toen dit leuke gedichtje voor ons.
Oss vanuit Australië
Het bijzonder prettige contact met Eppo van Veldhuizen zorgde ervoor dat ik na mijn vertrek naar Australië goed op de hoogte bleef over Oss. Elke keer als ik in die tijd in Oss was, wipte ik even in zijn kantoor binnen om bij te praten. Ook heb ik ook nog lang contact gehad met Gerard Ulijn. Maar de allerbeste bron was mijn moeder, die mij trouw krantenknipsels toestuurde voordat ze in 2014 op de leeftijd van 90 jaar uit Oss vertrok om in Almelo in de buurt van mijn zus te gaan wonen.
Sinds de 00’s ben ik ook weer meer in contact met mijn Osse geschiendenisvrienden. De Brabantse historicus Henk Buijks is op bezoek geweest in Australië en dat was een goede reden om de geschiedenisbanden weer eens aan te halen. Hij heeft een artikel geschreven over het ‘Convict Trail Project dat ik hier leidde. Verder heb ik ook leuk contact opgebouwd met het Osse Stadsarchief en met name de inmiddels overleden Hans Diks. Oss is ook een belangrijk ankerpunt in het Engelstalig geschiedenis boek dat ik aan het schrijven ben: The Middle Ages from a North-Western European Perspective
Dankzij De Oss Nostalgie site op Facebook ben ik 2020 weer meer direct met Oss betrokken geraakt, leuk dat dit op deze manier kan.
Graag wil ik afsluiten met een deuntje van John van Boekel dat ik nog altijd in mijn hoofd heb: “Oss ge het toch heel apart, ’n werm plekske in m’n hart”.
Geschreven in 2015 en bijgewerkt in 2021
Geschiedenis van de Nachtegaallaan an de Vogelwijk